آیا جهان سلف سرویس است؟

آیا جهان سلف سرویس است؟

نوشتۀ دکتر بهزاد جعفری 

در مورد جبر یا اختیار و اینکه زندگی کدام است، سالهاست که بحث و جدل شده، حتماً سالهای پس از این هم در میان صاحبان اندیشه بحث خواهد شد، روزی در جایی از کوچه پس کوچه های اطراف میدان انقلاب دنبال کتاب جبر یا اختیار چاپ یغما می گشتم که یکی از دوستان کتابفروشم گفت:

مردم از این مباحث دیگر عبور کرده اند و این کتب کاربردی برایشان ندارد، خوب این حرف در مفهوم اساسی، یعنی مردم یا فهمیده اند زندگی کدامیک از این دو است، پس طریق زندگیشان را فهمیده اند و در آن وادی قدم می‌زنند و یا راه حل سومی پیدا کرده‌اند که آن نیز مستلزم داشتن دانش و وقار است، چون به هر روی انسان به مدد این دو می تواند از زندگی پاکیزه‌ای برخوردار باشد، اما اگر کمی موضوع را بازتر کنیم، بدین نتایج می رسیم که؛

۱- اگر آدمی در برخورد با زندگی به جبر معتقد باشد پس مشکلی با آن ندارد و اگر از اندک وقاری بهره‌مند باشد، چنان که می‌فرماید؛

رضا به داده بده وز جبین گره بگشای

که بر من و تو دَرِ اختیار نگشادست

می رود عنان خود به از ما بهتران می دهد و بدون شکوه تا عرش برین می رود.

۲- دستۀ دوم اما می گویند:

این که فردا این کنم یا آن کنم

این دلیل اختیارست ای صنم

علی الظاهر این گروه هم راه خودشان را دریافته اند، دنبال برقراری مدینه ای قانونمند رفته از مزایای این پایمردیشان بهره‌مند شده‌اند.

۳- اما دستۀ سوم، راستش یاد پدرم افتادم که این گروه سوم را در سالهایی دور به من معرفی کرد و گفت:

مردمانی که در زندگی نه جبر را پذیرفته اند و نه تن به اختیار داده‌اند می توانند قواعد سلف سرویس بودن جهان را بپذیرند و از آن بهره ببرند، برای اینکه از این روش بهره ببرند باید دو چیز داشته باشند، وقار و دانش، بخاطر بسپار اگر وقار و دانش را نداشته تا تن به قواعد این روش محترم بدهند و بخواهند مطابق خوی ابن الوقتی بدوی خود از این روش بهره ببرند دچار دردسر خواهند شد.

اما در این مشرب سوم، انسان قائل به سلف سرویس بودن جهان است، یعنی جبرا به جایی آمده اید ولی می توانید با وقار و دانش که کسب می کنید برای خودتان لذتی وافر مهیا کرده یا با بدوی رفتار کردنتان جهنمی برای خودتان بسازید.

 حال برای روشن شدن موضوع آوردن مثالی که برای خودم و پدرم رخ داد و خالی از لطف نیست مطلب را قابل فهم تر می نماید.

حدوداً چهل سال پیش اوایل دهۀ ۶۰ شمسی بود که خبر رسید یکی از اقوام برای پسرش در تالار گل در ساختمان آلومینیوم در خیابان جمهوری عروسی گرفته و ما هم دعوتیم، شب موعود فرا رسید و من که اصلاً نمی خواستم بروم با زور و تحکم پدرم به آنجا رفتم، پس از سلام احوالپرسی های معمول وارد تالار شدیم و طبق اصول این مراسمات هر کسی پس از خوش و بشهای معمول با خویش و تبار، گوشه ای و اشخاصی را می یابد و با ایشان مشغول می شود تا سختی گذر زمان را راحت‌تر تحمل نماید، به هر طریقی پس از برنامه های سرگرم کنندۀ معمول اینگونه مراسمات، زمان شام رسید، اشاره شد که شام بصورت سلف سرویس است و در سالن مجاور آماده است و افراد شام را از آنجا که آماده شده می توانند برای خود برداشته به میز هایشان در همین تالار بازگشته میل کنند، عده ای که این سبک را می شناختند، دون شأنشان می دانستند، با غرولندی زیر لب یا رفتند و یا بخش دیگرشان آمادۀ فرمان بفرمائید شام شدند.

سلف سرویس!

سلف سرویس یعنی چه؟

این سئوالی بود که در ذهنم بدنبال پاسخی برایش می گشتم، صد البته به اولین کسی که می توانست کمکم کند نگاه کردم، بابا که روی صندلیش آرام نشسته بود، ذهنم را خواند و نپرسیده گفت:

توضیح دادند، یعنی خودمان می رویم آنچه که دوست داریم را از بین مواردی که برایمان تدارک دیده اند انتخاب می کنیم، هنوز سئوالات زیادی در این مورد در ذهنم بود که صاحب مجلس آمد و با جملۀ شام آماده است بفرمائید، انگار فرمان حمله ای را صادر نمود، مردمانی که تا آن لحظه با لباسهایی فاخر و پاکیزه صحبت از هر دری می کردند به طوری که با خودم فکر می کردم با وجود ایشان جامعه چقدر خوشبخت است و بزودی شاهد موفقیت را در بر خواهد گرفت، شروع به دویدن به سمت سالن مجاور کردند، من به بابا که آرام در جایش نشسته بود نگاه کردم و او به من گفت تو برای من هم غذا بیاور و این برای من مفهوم همرنگ جماعت شدن داشت و در حقیقت نوعی فرمان حمله بود، مثل تیری که از چلۀ کمان رها می شود دویدم اما در لحظه ای چشمانم سیاهی رفت و لحظاتی بعد که بخودم آمدم دیدم به حاج محمود پیرمرد فامیل که دقایقی پیش با عصا زورکی راه می رفت و درست در لحظۀ شام مثل گلولۀ رها شده از سلاح حرکت کرده بود و بصورت ضربدری در جهت مخالف من می خواست برود که در نقطۀ مرکز ضربدر با هم تلاقی داشتیم، جای گله و شکایت نبود از قافله عقب مانده بودیم پس هر دو مثل فنر از جا جهیدیم و راه مورد نظرمان را پی گرفتیم، محشر کبرایی بود، آدمها شیوه های متفاوتی در برخورد با پدیدۀ نوظهور سلف سرویس که در بین طبقۀ متوسط داشت شکل می گرفت در پیش گرفته بودند، برخی که انگار هزار سال است اینکاره هستند، مانند گارسون‌های حرفه ای در چلویی های بازار تهران در هر دست چند بشقاب از خوراکهای متعدد همراه دسرها پر کرده و نوشیدنی‌های رنگارنگ را هم در جیب همان لباسهای فاخر جای داده بودند به سمت میز هایشان روان بودند، عده ای هم نمی دانم از کجا گشته بودند و سینی پیدا کرده بودن و خلاصه مفری عالی یافته و هر آنچه می خواستند و بار زده بودند و می رفتند به دنبال عشق و حالشان و من که نه آن بودم و نه این، دنبال راهی می گشتم که دیدم عدۀ دیگر مانند خودم، اما راهی یافته بودند و چند بشقاب را از خوراکهای متعدد مخلوط کرده مثل گلوله می روند و می آیند، من هم چنین کردم، خلاصه رسیدم پیش بابا، خنده اش گرفت و رفت با خوراکی که مورد علاقه اش بود و با مخلفات مورد پسندش بازگشت. خلاصه ریخته بودیم به خوردن، مردمانی که ساعتی پیش راه کهکشان را هم بلد بودند و راهکاری برای هر چیزی داشتند، بطوری که برخی می گفتند نقص این جامعه شعور است و نظم، باید رضا شاهی بیاید نظم و نسقی ایجاد کند و بایدهایی می چیدند که مغز من در آن کودکی سوت می کشید، در حال بلعیدن بودند و بی خیال از جهان و مافیها، برخی دیگر نیز که شامشان تمام شده بود یا سر کبریت تیز کرده و یا نخ سفرۀ میز را کشیده در حال تمیز کردن دندانهایشان بودند، خلاصه شب گذشت و آمدیم خانه، به خواب رفتیم، شب دلم درد گرفته بود تا خودم رو به دستشویی برسانم اسهال آمد و کار را خراب کرد، بابا که بیدار شده بود با قرصی در دست با خنده گفت؛

از قدیم گفته اند، کاه مال خودت نیست، کاهدون هم مال خودت نیست، خلاصه شب را گذراندیم با چه مکافاتی بماند، فردایش بابا گفت چه آموختی از دیشب که به کارت آید در آینده، گفتم یاد گرفتم که؛

۱- اگرچه خیلی چیزها در جهان به دست خودمان نیست اما آنچه که در آن اختیار داریم را باید بدرستی بهره ببریم.

۲- نه باید تند رفت نه کند، باید آهسته و پیوسته رفت.

۳- در تمامی انتخابات باید با وقار و دانش انتخاب کرد.

۴- دنیای سلف سرویسی در این ناکجاآبادی که بی اختیار و جبری آمده ایم کمک می کند تا با همان اندک دلخوشی های موجود جهان را دلپذیر کنیم.

۵- دنیا نه سیاه است نه سفید، رنگیست، بسته به نوع نگاه و اندیشه مان بهترین راه خودش را نشان مان می دهد.

بابا در حالی که می رفت زمزمه ای می کرد، خوب که گوش کردم، می خواند:

اینچ می‌گویم به قدر فهم تست

مُردم اندر حسرت فهم درست

فهم آبست و وجود تن سبو

چون سبو بشکست ریزد آب ازو....